DÍA DE ROSALÍA

POEMAS

UN (7): A xusticia pola man.

Aqués que tén fama d' honrados na vila
roubáronme tanta brancura qu' eu tiña;
botáronme estrume nas galas dun día,
a roupa de cote puñéronma en tiras.

Nin pedra deixaron en dond' eu vivira;
sin lar, sin abrigo, morei nas curtiñas;
ó raso cas lebres dormín nas campías;
meus fillos... ¡meus anxos!... que tant' eu quería,
¡morreron, morreron ca fame que tiñan!

Quedei deshonrada, mucháronm' a vida,
fixéronm' un leito de toxos e silvas;
i en tanto, os raposos de sangre maldita,
tranquilos nun leito de rosas dormían.

―Salvádeme ¡ouh, xueces!, berrei... ¡Tolería!
De min se mofaron, vendeum' a xusticia.
―Bon Dios, axudaime, berrei, berrei inda...
tan alto qu' estaba, bon Dios non m' oíra.

Estonces, cal loba doente ou ferida,
dun salto con rabia pillei a fouciña,
rondei paseniño... (ne' as herbas sentían)
i a lúa escondíase, i a fera dormía
cos seus compañeiros en cama mullida.

Mireinos con calma, i as mans estendidas,
dun golpe ¡dun soio! deixeinos sin vida.
I ó lado, contenta, senteime das vítimas,
tranquila, esperando pola alba do día.

I estonces... estonces cumpreuse a xusticia:
eu, neles; i as leises, na man qu' os ferira.

---

DOUS (20): ¡Pra a Habana!

I

Venderonlle os bois,

vendéronlle as vacas,

o pote do caldo

i a manta da cama.

Vendéronlle o carro

i as leiras que tiña,

deixárono soio

coa roupa vestida.

“María, eu son mozo,

pedir non me é dado,

eu vou polo mundo

pra ver de ganalo.

Galicia está probe

i á Habana me vou...

¡Adiós, adiós, prendas

do meu corazón!”

II

Cando ninguén os mira

vense rostros nubrados e sombrisos,

homes que erran cal sombras voltexantes

por veigas e campíos.

Un, enriba dun cómaro

séntase caviloso e pensativo;

outro, ó pé dun carballo, queda inmóbil,

coa vista levantada hacia o infinito.

Algún, cabo da fonte recrinado,

parés que escoita atento o murmurío

da augua que cai, i eisala xordamente

tristísimos sospiros.

¡Van a deixa-la patria...!

Forzoso, mais supremo sacrificio.

A miseria está negra en torno deles,

¡ai! ¡i adiante está o abismo...!

III

O mar castiga bravamente as penas,

e contra as bandas do vapor se rompen

as irritadas ondas

do Cántabro salobre.

Chian as gaviotas

¡alá lonxe...!, ¡moi lonxe!,

Na prácida ribeira solitaria        

que convida ó descanso i ós amores.

De humanos seres a compauta liña

que brila ó sol adiántase e retórcese,

mais preto e lentamente as curvas sigue

do murallón antigo do Parrote.

O corazón apertase de angustia,

óiense risas, xuramentos se oien,

i as blasfemias se axuntan cos sospiros...

¿Onde van eses homes?

Dentro dun mes no simiterio imenso

da Habana, ou nos seus bosques,

ide a ver que foi deles...

¡No eterno olvido para sempre dormen!

Probes nais que os criaron,

i as que os agardan amorosas, probes!

IV                               

“¡Ánimo, compañeiros!            

Toda terra é dos homes.

Aquel que non veu nunca máis que a propia

a iñorancia o consome.

¡Ánimo!

¡A quen se muda Dio-lo axuda!

¡I anque ora vamos de Galicia lonxe,

verés desque tornemos

o que medrano os robres!

Mañán é o día grande, ¡á mar amigos!

¡Mañán, Dios nos acoche!”

¡No sembrante a alegría,

no corazón o esforzo,

e a campana armoniosa da esperanza,

lonxe, tocando a morto!

  

V

Este vaise i aquel vaise

e todos, todos se van.

Galicia, sin homes quedas

que te poidan traballar.

Tes, en cambio, orfos e orfas

e campos de soledad,

e nais que non teñen fillos

e fillos que non ten pais.

E tes corazóns que sufren

longas ausencias mortás,

viudas de vivos e mortos

que ninguén consolará. 

---

TRES (26) (11+15): Díxome nantronte o cura

Díxome nantronte o cura que é pecado... Mais aquel de tal fondura ¿como o facer desbotado? Dálle que dálle ó argadelo, noite e día, e pensa e pensa naquelo, porfía que te porfía...

Sempre malla que te malla, enchendo a cunca, porque o que o diancre (diantre) traballa din que acaba tarde ou nunca.

Canto máis digo: ¡arrenegado! ¡Demo fora.!, máis o demo endemoncrado, me atenta dempois i agora.

Máis ansias teño, máis sinto, ¡rematada!, que non me queira Jacinto, nin solteira, nin casada.

Porque deste ou de outro modo, a verdá digo, quixera atentalo e todo, como me atenta o enemigo.

¡Que é pecado... miña almiña! Mais que sea; ¿cal non vai, si é rapaciña, buscando o que ben desea?

Nin podo atopar feitura nin asento, que me está dando amargura sempre este mal pensamento.

Din que parés lagarteiro desprumado; si é verdad, ¡meu lagarteiro tenme o corazón prendado!

«Cara de pote fendido», ten de alcume; mellor que descolorido, quéroo tostado do lume.

Si elas cal eu te miraran, meu amore, nin toliña me chamaran, nin ti me fixeras dore.

--- Vino unha mañán de orballo, á mañecida, durmindo ó pé dun carballo, enriba da herba mollida.

Arrimeime paseniño á súa beira, e sospiraba mainiño como brisa mareeira.

E tiña a boca antraberta, como un neno que mirando ó ceu desperta deitadiño antre o centeno.

I as guedellas enrisadas lle caían, cal ovellas en manadas, sobre as froliñas que abrían.

¡Meu Dios! ¡Quen froliña fora das daquelas!... ¡Quen as herbas que en tal hora o tiñan pretiño delas!

¡Quen xiada, quen orballo que o mollou! ¡Quen aquel mesmo carballo que cas ponlas o abrigou!

Mentras que así o contempraba rebuleu, e pensei que me afogaba o corazonciño meu.

Bate que bate, batía sin parar, mais eu tembrando decía: «Agora lle hei de falar».

E volveu a rebulir moi paseniño, ¡ai!, e botei a fuxir, lixeira polo camiño.

Dempois, chora que te chora, avergonzada, dixen: «Si el non me namora, non lle direi nunca nada».

E non me namora, non, ¡maldizoado!, mentras o meu corazón quérelle anque sea pecado.

E vai tras de outras mociñas tan contento, i eu, con unhas cadiñas (cadeíñas), prendíno ó meu pensamento.

E que queira que non queira, está comigo, i á postre i á derradeira, con el me atenta o enemigo.

¡Sempre malla que te malla enchendo a cunca! I é que o que o demo traballa, acabará tarde ou nunca.

Por eso, anque o cura dixo que é pecado, mal que tanto mal me fixo nunca o darei desbotado. CATRO (27) (11+16): Castellanos de Castilla Castellanos de Castilla, tratade ben ós gallegos; cando van, van como rosas; cando vén, vén como negros. -Cando foi, iba sorrindo; cando veu, viña morrendo; a luciña dos meus ollos, o amantiño do meu peito. Aquel máis que neve branco, aquél de dosuras cheio, aquél por quen eu vivía e sin quen vivir non quero. Foi a Castilla por pan, e saramagos lle deron; déronlle fel por bebida, peniñas por alimento. Déronlle, en fin, canto amargo ten a vida no seu seo... ¡Castellanos, castellanos, tendes corazón de ferro! ¡Ai!, no meu corazonciño xa non pode haber contento, que está de dolor ferido, que está de loito cuberto. Morréu aquel que eu quería, e para min n'hai consuelo: sólo hai para min, Castilla, a mala lei que che teño. Premita Dios, castellanos, castellanos que aborreso, que antes os gallegos morran que ir a pedirvos sustento. Pois tan mal corazón tendes, secos fillos do deserto, que si amargo pan vos ganan, dádesllo envolto en veneno. Aló van, malpocadiños, todos de esperanzas cheios, e volven, ¡ai!, sin ventura, con un caudal de despresos. Van probes e tornas probes, van sans e tornan enfermos, que anque eles on como rosas, tratádelos como negros. --- ¡Castellanos de Castilla, tendes o corazón de aceiro, alma como as penas dura, e sin entrañas o peito! En trós de palla sentados, sin fundamentos, soberbos, pensás que os nosos filliños para servirvos naceron. E nunca tan torpe idea, tan criminal pensamento coupo en máis fatuas cabezas nin en máis fatuos sentimentos. Que Castilla e castellanos, todos nun montón a eito, non valen o que unha herbiña destes nosos campos frescos. Sólo pesoñosas charcas detidas no ardente suelo, tes, Castilla, que humedezan esos teos labios sedentos. Que o mar deixóute olvidada e lonxe de ti correron as brandas auguas que traen de prantas cen semilleiros. Nin arbres que che den sombra, nin sombra que preste alento... Llanura e sempre llanura, deserto e sempre deserto. Esto che tocóu, coitada, por herencia no universo; ¡miserable fanfarrona...! triste herensia foi por certo. En verdad non hai, Castilla, nada como ti tan feio, que aínda mellor que Castilla valera dicir inferno. ¿Por qué aló foches, meu ben? ¿Nunca tal houberas feito! ¡Trocar campiños frolidos por tristes campos sin rego! ¡Trocar tan craras fontiñas, ríos tan murmuradeiros por seco polvo que nunca mollan as bágoas do ceo! Mais, ¡ai!, de onde a min te foches sin dor do meu sentimento, i aló a vida che quitaron, aló a mortiña che deron. Morreches, meu quiridiño, e para min n'hai consuelo, que onde antes te vía, agora xa sólo unha tomba vexo. Triste como a mesma noite, farto de dolor o peito, pídolle a Dios que me mate, porque xa vivir non quero. Mais en tanto non me mata, castellanos que aborreso, hei, para vergonza vosa, heivos de cantar xemendo: ¡Castellanos de Castilla, tratade ben aos gallegos; cando van, van como rosas; cando vén, vén como negros!