LITERATURA S. XIX

LITERATURA GALEGA DO SÉCULO XIX

OS PRECURSORES

Francisco Añón

                                                        

       «Á morte de Vesteiro Torres»   (2ª parte)

Era xa media noite. A lúa chea

con arxentada luz a terra inunda,

e da corte na leda barafunda,

polas prazas e rúas serpentea

a xente que vén vindo

de volta dos teatros e paseos,

cochicheando ou rindo

de política, amor e devaneos...

Todo é por fóra deliciosa calma,

¡mais ai do triste que alá dentro encerra,

no íntimo da alma,

a máis encarnizada e crúa guerra,

que resistir non pode, malpocado!

No combate interior de cote absorto,

leva no peito o corazón mirrado,

xa para o mundo e seus encantos morto...

Alí vén el con vagaroso paso,

atravesando a plácida corrente

da falangueira xente,

sen sequera facer das lindas caso.

Corre a perderse como o leve esquife

que vai do furacán arrebatado

a escacharse nun áspero arrecife,

ou como o paxariño descoidado,

que atraído da pérfida serpente,

entre as ramas oculta,

aletea xemendo atordoado

e do réptil na gorxa se sepulta...

Alá se foi... perdeuse na revolta...

¡Xa non volverá máis! porque o vampiro,

que vai tras el con invisible xiro,

avíctimanonsolta

Da derradeira lúgubre xornada

cubra un denso telón a escena triste

con sangue salpicada...

¡Noite fatal, horrible, malfadada,

de batallar, de dudas e agonía,

que a maxinala a mente se resiste

e na testa o cabelo se arrepía!

O que alí pasaría Deus o sabe,

que El solo ten dos corazóns a chave...

Caeu no chan o valeroso atleta,

cansando de loitar na flor da vida;

por nós pasou cal rápido cometa,

pero deixou na súa despedida

de inextinguible luz un rastro inmenso

que ha de ser cada dia máis intenso.

Baixou do ceo á terra

coidando que era esto un paraíso,

mais ó ver que este mundo solo encerra

liortas e maldades,

tuvo do ceo soidades

e quixo alá volverse de improviso.

Guirnaldas de perpetuas, mirto e flores

con loureiro e ciprés dos nosos hortos

vinde a pór, inspirados trobadores,

do noso bardo sobre os restos mortos.

Vinde axiña, por Deus, ¡xuntos choremos!

As bagullas que alí confundiremos

na súa humilde campa,

serán chuvia de amor que nunca escampa.

Xohán Manuel Pintos

Ouh, Galicia, Galicia, boi de palla

cánta lástima ten de ti o Gaiteiro!

O aguillón que che meten é de aceiro

e con el moita forza te asoballa.

No lombo teu zorrega, bate e malla

astra o mais monicreque ferrancheiro,

e calisquer podenco forasteiro

te abafa de vergonza sin migalla!

¡Agarima alleeira eses ingratos

ou viboras que postas ó teu peito

co ferrete che rompen mil buratos!

Se o sangue teu refugas do teu leito,

¡malas novas, madrastra de insensatos,

dos fillos teus ó amor non tes dereito!

LITERATURA GALEGA DO SÉCULO XIX

O REXURDIMENTO

Rosalía de Castro

1  

Adiós ríos, adiós fontes,

adiós regatos pequenos,

adiós vista dos meus ollos,

non sei cando nos veremos.

Miña terra, miña terra,

terra donde me eu criei

hortiña que quero tanto,

figueiriñas que prantei.

Prados, ríos, arboredas,

pinares que move o vento

paxariños piadores,

casiña do meu contento,

muíño dos castañares,

noites craras de luar,

campaniñas timbradoras

da igrexiña do lugar,

amoriñas das silveiras

que eu lle daba ó meu amor,

caminiños antre o millo,

¡adiós para sempre, adiós!

¡Adiós groria! ¡adiós contento!

¡Deixo a casa onde nacín,

deixo a aldea que conoso

por un mundo que non vin!

Deixo amigos por extraños,

deixo a veiga polo mar,

deixo, en fin, canto ben quero...

¡Quen pudera non deixar...!

  

Mais son probe e ¡mal pecado!,

a miña terra n’e miña,

que astra lle da de prestado

a beira por que camiña

ó que naceu desdichado
Téñovos, pois, que deixar,

hortiña que tanto amei,

fogueiriña do meu lar,

arboriños que prantei,

fontiña do cabañar.

Adiós adiós que me vou,

herbiñas do camposanto

donde meu pai se enterrou,

herbiñas que biquei tanto:

terriña que nos criou.

Adiós Virxe da Asunción,

branca como un serafín,

lévovos no corasón:

pedídelle a Dios por min,

miña Virxe da Asunción.

Xa se oien lonxe, moi lonxe

as campanas do Pomar,

para min ¡ai!, coitadiño,

nunca máis han de tocar.

Xa se oien lonxe, máis lonxe...,

cada balada é un dolor;

voume soio, sin arrimo...

Miña terra, ¡adiós!, ¡adiós!

¡Adiós tamén, queridiña...!

¡Adiós por sempre quizais...!

Dígoche este adiós chorando

desde a beiriña do mar.

Non me olvides, queridiña,

si morro de soidás

tantas leguas mar adentro...

¡Miña casiña! ¡meu lar!

2

Cando a luniña aparece

i o sol nos mares se esconde,

todo é silencio nos campos,

todo na ribeira dorme.

Quedan as veigas sin xente,

sin ovelliñas os montes,

a fonte sin rosas vivas,

os árbores sin cantores.

Medroso o vento que pasa

os pinos xigantes move,

i á voz que levanta triste,

outra máis triste responde.

Son as campanas que tocan,

que tocan en sons de morte,

i ó corasón din: “N´olvides

ós que para sempre dormen”.

¡Que triste! ¡Que hora tan triste

aquela en que o sol se esconde,

en que as estreliñas pálidas

tímidamente relosen!

Aló as montañas confusas

de espesas niebras se cobren,

i a casa branca en que el vive,

en sombra espesa se envolve.

En vano miro e mais miro,

que os velos da negra noite

entre ela e os meus olliños

traidoramente se poñen.

¿Que fas ti mentras, meu ben?

Dime donde estás, en donde,

que te aspero e nunca chegas,

que te chamo e non respondes.

¿Morreches meu queridiño?

¿O mar sin fondo tragoute?

¿Leváronte as ondas feras

ou te perdeches nos montes?

Vou perguntando ós airiños,

vou perguntando ós pastores,

ás verdes ondas pergunto

e ninguén, ¡ai!, me responde.

Os aires mudiños pasan,

os pastoriños non me oien,

i as xordas ondas fervendo

contra os penedos se rompen.

Mais ti non morreches, ingrato,

nin te perdeches nos montes;

ti, quisais, mentras eu peno,

dos meus pesares te goces.

¡Coitada de min! ¡Coitada!

Que este meu peitiño nobre

foi para ti deble xunco

que ó menor vento se torce.

¡I en recompensa ti olvídasme!

Dásme fel e dásme a morte...

¡Que este é o pago, desdichada,

que á quen ben quer dan os homes!

Mais ¡que importa!, ben te quixen...

Querreite sempre... Así cómpre

a quen con grande firmesa

vidiña i alma entregouche.

Aí tes o meu corasón,

si o queres matar ben podes:

pero, como estás ti dentro,

tamén, si ti o matas, morres.

3

¡Silencio!

A man nerviosa e palpitante o seo,

as niebras nos meus ollos condensadas,

con un mundo de dudas nos sentidos

i un mundo de tormentos nas entrañas,

       sentindo como loitan

       en sin igual batalla

inmortales deseios que atormentan

       e rencores que matan,

mollo na propia sangre a dura pruma

       rompendo a vena hinchada,

i escribo..., escribo..., ¿para que? ¡Volvede

       ó máis fondo da ialma,

       tempestosas imaxes!

¡Ide a morar cas mortas relembranzas!

¡Que a man tembrosa no papel só escriba

palabras, e palabras, e palabras!

Da idea a forma inmaculada e pura

       ¿donde quedou velada?

4

Cando penso que te fuches,

negra sombra que me asombras,

ó pé dos meus cabezales

tornas facéndome mofa.

Cando maxino que es ida,

no mesmo sol te me amostras,

i eres a estrela que brilla

i eres o vento que zoa.

Si cantan, es ti que cantas,

si choran, es ti que choras,

i es o murmurio do río,

i es a noite i es a aurora.

En todo estás e ti es todo,

pra min i en min mesma moras

nin me abandonarás nunca,

sombra que sempre me asombras.

5  ¡Pra a Habana!

I

Venderonlle os bois,

vendéronlle as vacas,

o pote do caldo

i a manta da cama.

Vendéronlle o carro

i as leiras que tiña,

deixárono soio

coa roupa vestida.

“María, eu son mozo,

pedir non me é dado,

eu vou polo mundo

pra ver de ganalo.

Galicia está probe

i á Habana me vou...

¡Adiós, adiós, prendas

do meu corazón!”

II

Cando ninguén os mira

vense rostros nubrados e sombrisos,

homes que erran cal sombras voltexantes

por veigas e campíos.

Un, enriba dun cómaro

séntase caviloso e pensativo;

outro, ó pé dun carballo, queda inmóbil,

coa vista levantada hacia o infinito.

Algún, cabo da fonte recrinado,

parés que escoita atento o murmurío

da augua que cai, i eisala xordamente

tristísimos sospiros.

¡Van a deixa-la patria...!

Forzoso, mais supremo sacrificio.

A miseria está negra en torno deles,

¡ai! ¡i adiante está o abismo...!

III

O mar castiga bravamente as penas,

e contra as bandas do vapor se rompen

as irritadas ondas

do Cántabro salobre.

Chian as gaviotas

¡alá lonxe...!, ¡moi lonxe!,

Na prácida ribeira solitaria       

que convida ó descanso i ós amores.

De humanos seres a compauta liña

que brila ó sol adiántase e retórcese,

mais preto e lentamente as curvas sigue

do murallón antigo do Parrote.

O corazón apertase de angustia,

óiense risas, xuramentos se oien,

i as blasfemias se axuntan cos sospiros...

¿Onde van eses homes?

Dentro dun mes no simiterio imenso

da Habana, ou nos seus bosques,

ide a ver que foi deles...

¡No eterno olvido para sempre dormen!

Probes nais que os criaron,

i as que os agardan amorosas, probes!

  

IV                              

“¡Ánimo, compañeiros!           

Toda terra é dos homes.

Aquel que non veu nunca máis que a propia

a iñorancia o consome.

¡Ánimo!

¡A quen se muda Dio-lo axuda!

¡I anque ora vamos de Galicia lonxe,

verés desque tornemos

o que medrano os robres!

Mañán é o día grande, ¡á mar amigos!

¡Mañán, Dios nos acoche!”

¡No sembrante a alegría,

no corazón o esforzo,

e a campana armoniosa da esperanza,

lonxe, tocando a morto!

  

V

Este vaise i aquel vaise

e todos, todos se van.

Galicia, sin homes quedas

que te poidan traballar.

Tes, en cambio, orfos e orfas

e campos de soledad,

e nais que non teñen fillos

e fillos que non ten pais.

E tes corazóns que sufren

longas ausencias mortás,

viudas de vivos e mortos

que ninguén consolará.

Castellanos de Castilla

Castellanos de Castilla,
tratade ben ós gallegos;
cando van, van como rosas;
cando vén, vén como negros.

-Cando foi, iba sorrindo;
cando veu, viña morrendo;
a luciña dos meus ollos,
o amantiño do meu peito.

Aquel máis que neve branco,
aquél de dosuras cheio,
aquél por quen eu vivía
e sin quen vivir non quero.

Foi a Castilla por pan,
e saramagos lle deron;
déronlle fel por bebida,
peniñas por alimento.

Déronlle, en fin, canto amargo
ten a vida no seu seo...
¡Castellanos, castellanos,
tendes corazón de ferro!

¡Ai!, no meu corazonciño
xa non pode haber contento,
que está de dolor ferido,
que está de loito cuberto.

Morréu aquel que eu quería,
e para min n'hai consuelo:
sólo hai para min, Castilla,
a mala lei que che teño.

Premita Dios, castellanos,
castellanos que aborreso,
que antes os gallegos morran
que ir a pedirvos sustento.

Pois tan mal corazón tendes,
secos fillos do deserto,
que si amargo pan vos ganan,
dádesllo envolto en veneno.

Aló van, malpocadiños,
todos de esperanzas cheios,
e volven, ¡ai!, sin ventura,
con un caudal de despresos.

Van probes e tornas probes,
van sans e tornan enfermos,
que anque eles on como rosas,
tratádelos como negros.

¡Castellanos de Castilla,
tendes o corazón de aceiro,
alma como as penas dura,
e sin entrañas o peito!

En trós de palla sentados,
sin fundamentos, soberbos,
pensás que os nosos filliños
para servirvos naceron.

E nunca tan torpe idea,
tan criminal pensamento
coupo en máis fatuas cabezas
nin en máis fatuos sentimentos.

Que Castilla e castellanos,
todos nun montón a eito,
non valen o que unha herbiña
destes nosos campos frescos.

Sólo pesoñosas charcas
detidas no ardente suelo,
tes, Castilla, que humedezan
esos teos labios sedentos.

Que o mar deixóute olvidada
e lonxe de ti correron
as brandas auguas que traen
de prantas cen semilleiros.

Nin arbres que che den sombra,
nin sombra que preste alento...
Llanura e sempre llanura,
deserto e sempre deserto.

Esto che tocóu, coitada,
por herencia no universo;
¡miserable fanfarrona...!
triste herensia foi por certo.

En verdad non hai, Castilla,
nada como ti tan feio,
que aínda mellor que Castilla
valera dicir inferno.

¿Por qué aló foches, meu ben?
¿Nunca tal houberas feito!
¡Trocar campiños frolidos
por tristes campos sin rego!

¡Trocar tan craras fontiñas,
ríos tan murmuradeiros
por seco polvo que nunca
mollan as bágoas do ceo!

Mais, ¡ai!, de onde a min te foches
sin dor do meu sentimento,
i aló a vida che quitaron,
aló a mortiña che deron.

Morreches, meu quiridiño,
e para min n'hai consuelo,
que onde antes te vía, agora
xa sólo unha tomba vexo.

Triste como a mesma noite,
farto de dolor o peito,
pídolle a Dios que me mate,
porque xa vivir non quero.

Mais en tanto non me mata,
castellanos que aborreso,
hei, para vergonza vosa,
heivos de cantar xemendo:

¡Castellanos de Castilla,
tratade ben aos gallegos;
cando van, van como rosas;
cando vén, vén como negros!

A xusticia pola man. Rosalía de Castro

Aqués que tén fama d' honrados na vila
roubáronme tanta brancura qu' eu tiña;
botáronme estrume nas galas dun día,
a roupa de cote puñéronma en tiras.
Nin pedra deixaron en dond' eu vivira;
sin lar, sin abrigo, morei nas curtiñas;
ó raso cas lebres dormín nas campías;
meus fillos... ¡meus anxos!... que tant' eu quería,
¡morreron, morreron ca fame que tiñan!
Quedei deshonrada, mucháronm' a vida,
fixéronm' un leito de toxos e silvas;
i en tanto, os raposos de sangre maldita,
tranquilos nun leito de rosas dormían.
―――
―Salvádeme ¡ouh, xueces!, berrei... ¡Tolería!
De min se mofaron, vendeum' a xusticia.
―Bon Dios, axudaime, berrei, berrei inda...
tan alto qu' estaba, bon Dios non m' oíra.
Estonces, cal loba doente ou ferida,
dun salto con rabia pillei a fouciña,
rondei paseniño... (ne' as herbas sentían)
i a lúa escondíase, i a fera dormía
cos seus compañeiros en cama mullida.

Mireinos con calma, i as mans estendidas,
dun golpe ¡dun soio! deixeinos sin vida.
I ó lado, contenta, senteime das vítimas,
tranquila, esperando pola alba do día.

I estonces... estonces cumpreuse a xusticia:
eu, neles; i as leises, na man qu' os ferira.

Unha vez tiven un cravo 

Unha vez tiven un cravo
cravado no corazón,
i eu non me acordo xa se era aquel cravo
de ouro, de ferro ou de amor.
Soio sei que me fixo un mal tan fondo,
que tanto me atormentóu,
que eu día e noite sin cesar choraba
cal choróu Madalena na Pasión.
“Señor, que todo o podedes
-pedínlle unha vez a Dios-,
dáime valor para arrincar dun golpe
cravo de tal condición”.
E doumo Dios, arrinquéino.
Mais…¿quén pensara…? Despois
xa non sentín máis tormentos
nin soupen qué era delor;
soupen só que non sei qué me faltaba
en donde o cravo faltóu,
e seica..., seica tiven soidades
daquela pena…¡Bon Dios!
Este barro mortal que envolve o esprito
¡quén o entenderá, Señor!…

LITERATURA GALEGA DO SÉCULO XIX

O REXURDIMENTO

Manuel Curros Enríquez

      

     1                

 Nouturnio

Da aldea lexana fumegan as tellas;

detrás dos petoutos vai póndose o sol;

retornan prós eidos coa noite as ovellas,

tiscando nas beiras o céspede mol.

Un vello, arrimado nun pau de sanguiño,

o monte atravesa de cara ó piñar.

Vai canso; unha pedra topou no camiño

e nela sentouse pra folgos tomar.

—¡Ai! —dixo—, ¡qué triste,

qué triste eu estou!—

I on sapo, que o oía,

repuxo: —¡Cro, cro!

¡Ás ánemas tocan!... Tal noite como esta

queimóuseme a casa, morreume a muller;

ardeume a xugada na corte, i a besta,

na terra a semente botouse a perder.

Vendín prós trabucos bacelos e hortas

e vou polo mundo de entón a pedir;

mais cando non topo pecháda-las portas,

os cans sáienme a elas e fanme fuxir.

Canta, sapo, canta:

¡ti i eu somos dous!...

I o sapo, choroso,

cantaba: —¡Cro, cro!

Soliños estamos antrambos na terra,

mais nela un buraco ti alcontras i eu non;

a ti non te morden os ventos da serra,

i a min as entranas i os ósos me ron.

Ti, nado nos montes, nos montes esperas,

decote cantando, teu térmeno ver;

eu nado entre os homes, dormento entre as feras,

e morte non hacho, si quero morrer.

Xa tocan... Recemos,

¡que dicen que hai Dios!...

El reza, i o sapo

cantaba: —¡Cro, cro!

A noite cerraba, i o raio da lúa

nas lívidas cumes comenza a brilar;

curisco que tolle nos álbores brúa

i escóitase ó lexos o lobo oubear.

O probe do vello, cos anos cangado,

ergueuse da pedra i o pau recadou;

virou para os ceos o puño pechado

e cara ós touzales rosmando marchou...

Cos ollos seguíndoo

na escura extensión,

o sapo quedouse

cantando: —¡Cro, cro!

2.

O maio

Aquí vén o maio

de frores cuberto...

Puxéronse á porta

cantándome os nenos;

e os puchos furados

pra min extendendo,

pedíronme crocas

dos meus castiñeiros.

Pasai, rapaciños,

calados e quedos,

que o que é polo de hoxe

que darvos non teño.

Eu sónvo-lo probe

do pobo galego:

¡Pra min non hai maio,

pra min sempre é inverno!...

Cando eu me atopare

de donos liberto

i o pan non mo quiten

trabucos e préstemos,

e como os do abade

frorezan meus eidos,

chegado habrá estonces

o maio que eu quero.

¿Queredes castañas

dos meus castiñeiros?...

Cantádeme un maio

sin bruxas nin demos:

un maio sin segas

usuras nin preitos,

sin quintas nin portas,

nin foros nin cregos.

  

3.   

A Rosalía de Castro

Do mar pola orela

mireina pasar,

na frente unha estrela,

no bico un cantar.

E vina tan sola

na noite sin fin

¡que inda recei pola pobre da tola,

eu, que non teño quen rece por min!
A musa dos pobos

que vin pasar eu,

comesta dos lobos,

comesta morreu...

Os ósos son dela

que vades gardar.

¡Ai dos que levan na frente unha estrela!

¡Ai dos que levan no bico un cantar!

4                                

  Mirando ó chau

Dios, non atopando

cousa en que entreterse,

farto de estar solo;

cavilando sempre

en forxar cadeas,

traballos e pestes,

a razón buscando

i a causa en que pende

que tan poucas almas

polas portas lle entren,

do seu paradiso

deixando os verxeles,

saleu de a paseo

certa mañá quente,

do reuma e da gota

por esparexerse.

Como é xa velliño

io coitado vese

tocante á saúde

moi pouco valente,

cansouse ós dous pasos;

mais como alí arrentes

topase un asento,

sentouse, i alegre,

por cima das nubes

asomando a frente

i a terra buscando

cos ollos celestes,

—¡Caráspeta! –dixo

falando entre dentes—;

si dou coese mundo

que o demo me leve.
Debeu de atopalo,

si o conto non mente,

porque el de alí a pouco

quedou como a neve,

cos ollos cravados

que espantan e feren,

nun bulto que iñoro

si é de home ou de verme.

Mirouno dispacio

e viu que era un ventre

coas sedas vestido

máis ricas de Oriente,

nun solio sentado

que envidian os reises,

i en capa revolto

de tépedas peles,

ceibando saudabres

arrotos de enchente,

da terra, súa escrava,

recolle os presentes;

e si hai algún louco

que, probe ou rebelde,

diñeiro non teña

i a darllo se negue,

o ventre que, mudo,

falar sabe ás veces,

con sólo que diga:

"¡Pauliña no herexe!",

o herexe é borrado

da lista da xente.

Mirando este monstro,

Dios dixo entre dentes:

—¡Bah, bah!... Si tu es Petrus

que o demo me leve.
Volvendo autro lado

súa testa solene,

mirou levantarse

rodeado de plebe

que espera ó verdugo,

del ríndose mentres,

o pau, a cucaña

da festa dos xueces.

A vítima chega;

¡quizais é un imbécil,

quizais naceu tolo,

quizais é inocente!...

Millor que matalo,

(que a morte é un berce

donde o home, gran neno,

descansa pra sempre),

millor que matalo,

tal vez conviñese

metelo no fondo

de catro paredes,

ou, preso onha argola

que á terra o suxete,

mandalo abrir montes,

e furar túneles,

decíndolle: "Sofre,

traballa e mantente,

i a libertá chora

que ti non quixeches".

Mais, non; é preciso

que morra o que peque,

i o criminal morre...

i o crime repétese.

Parvo a tal escándalo,

Dios dixo entre dentes:

—Si che esto é xusticia,

que o demo me leve.

Suspenso i atóneto,

non lexos, moverse

mirou de labregos

un fato misérrime.

de malas patacas

mantidos, con leite,

máis ben que non homes

pantasmas parecen,

decote fozando

na codia terrestre,

toupeiras humanas

que furan as seves,

o sangue das venas

perdendo a torrentes,

traballan sin folgos

un chau que n'e deles.

Traballan... i o fruto

que tras doce meses

de loita recollen

dos eidos que atenden,

metá pró dominio,

metá prós lebreles

do fisco e da curia,

todíño-lo perden,

quedándose ó cabo

de tantos riveses

sin pan prós seus fillos,

nin grau prá semente,

i en tanto na aldea

todo esto acontece,

"Leis hai –din os ricos–

que ós probes protexen..."

—¡Qué leis nin qué raios!

(Dios dixo entre dentes).

Si valen tres pitos,

que o demo me leve.

Non para inda nesto

o que o chau lle ofrece,

que a través mirando

das súas gafas verdes,

viu deitarse méndegos

que se erguen marqueses;

tal clas de escrituras

firmar indixentes,

que ó cabo dun ano

non teñen albergue;

soldados covardes

chegar a ser xefes,

e morrer sin groria

os máis grandes héroes;

pasar por honrados

os que honra non teñen,

por santos os pillos,

por xustos os debles;

subir ós altares

os que á forca deben,

i arrastrar carroza

quen debe un grillete;

chegar á podrosos

venteiros de aceite,

e comprar o ceo

prestando a intereses.

Vendo esto, Dios dixo

contra o seu chaleque:

—Si che outra vin nunca,

que o demo me leve.

Con noxo deixando

tantas cativeces

inda noutras cousas

parou Dio-las mentes.

Viu malos gobernos

que falsos i aleves

co xugo dos pobos

engordan e crecen;

cregos que, feroces

como cans doentes,

cun fusil ó lombo

predican ós fieles;

ricos que, roubando,

as gavelas enchen;

médecos das quintas

que dan por encrenques

(mediante catro onzas,

cando non son sete)

mociños que ó cabo

tocan o pendengue,

a seus pais perdendo

co aforro que perden;

homes esfameados,

emporras mulleres,

espigados nenos

que non saben lere,

i en fin, cantas cousas

que non deben verse,

que Dios, arripiado,

i as cruces facéndose,

conecida a causa

de que o inferno medre,

meteuse na groria

decindo entre dentes:

—Si eu fixen tal mundo,

que o demo me leve.



CÁNTIGA

No xardín unha noite sentada
ó refrexo do branco luar,
unha nena choraba sin trégolas
os desdéns dun ingrato galán.
I a coitada entre queixas decía:
"Xa no mundo non teño a ninguén,
vou morrer e non ven os meus ollos
os olliños do meu doce ben".

Os seus ecos de malenconía
camiñaban na alas do vento,
_ _ _ i o lamento
_ _ _ repetía:
"Vou morrer e non ven ó meu ben!"

Lonxe dela, de pé sobre a popa
dun aleve negreiro vapor,
emigrado, camiño de América
vai o probe, infelís amador.

I ó mirar as xentís anduriñas
cara a terra que deixa cruzar:
"Quen pudera dar volta _pensaba_,
quen pudera convosco voar!..."

Mais as aves i o buque fuxían
sin ouír seus amargos lamentos;
_ _ _ sólo os ventos
_ _ _ repetían:
"¡Quen pudera convosco voar!"

Noites craras, de aromas e lúa,
desde entón ¡que tristeza en vós hai
prós que viron chorar unha nena,
prós que viron un barco marchar!...

Dun amor celestial, verdadeiro,
quedou sólo, de bágoas a proba,
_ _ _ unha cova
_ _ _ nun outeiro
i on cadavre no fondo do mar.

LITERATURA GALEGA DO SÉCULO XIX

                                      O REXURDIMENTO

Eduardo Pondal

1

Podés deter un pouco

ó valente soldado,

que torna presuroso

por ver os eidos patrios,

en demanda do ledo,

rústico albergue caro,

e preguntarlle os trances

do combate pasado:

mais os marabillosos

e vagabundos bardos,

coma todo que trague

o seu tempo contado,

non intentés deter ós sonorosos,

que son aves de paso

Podes deter un pouco,

no camiño apartado,

ó nobre peregrino

de longa barba, estraño,

que vén de lonxes terras

do vento requeimado,

e preguntarlle as ansias

dos pasados traballos:

mais aquele que punza

a fatal lei do canto,

cal todo o que no mundo

anda peregrinando;

non intentés deter ós vagabundos,

que son aves de paso.

Todo deter podedes

un pouco a voso lado;

todo suspender pode

o seu camiño vago;

todo, o máis fuxitivo

pode ter seu retardo;

as follas do outono,

as areas do oceano:

mais aos que atormenta

un estro soberano,

coma todo que trague

o seu tempo contado,

non intentés, non intentés detelos,

que son aves de paso.

2                                 Os Pinos (Himno Galego)

 ¿Que din os rumorosos

na costa verdecente,

ao raio transparente

do plácido luar?

¿Que din as altas copas

de escuro arume harpado

co seu ben compasado

monótono fungar?

—Do teu verdor cinguido

e de benignos astros,

confín dos verdes castros

e valeroso clan,

non des a esquecemento

da inxuria o rudo encono;

desperta do teu sono,

fogar de Breogán.
Os bos e xenerosos

a nosa voz entenden,

e con arroubo atenden

o noso rouco son,

mais só os ignorantes,

e férridos e duros,

imbéciles e escuros

non os entenden, non.

Os tempos son chegados

dos bardos das idades,

que as vosas vaguidades

cumprido fin terán;

pois, onde quer xigante

a nosa voz pregoa

a redenzón da boa

nazón de Breogán.

3                                                                   

Cando xazan do cisne

os febrentos despoxos

sobre do verde da ribeira escura,

e xa non se ouza o canto harmonioso;

dádelle sepultura

no promontorio aquel areoso e vougo

onde o Anllóns, o seu nativo río

(que el máis amou de todos)

da peregrinación antiga súa,

e do longo traballo, acha repouso.
Que diga o mariñeiro,

rudo fillo do Osmo,

ó entrar pola Barra,

volvendo o escuro rostro:

—Alí xaz o que fora

noutro tempo cantor do eido noso.

4

                                          «A Curros Enríquez»

                   Coma os corvos de Xallas, vagorosos

                   así son os poetas vagabundos;

                   eles son deste mundo receosos,

                   e buscan outras patrias, outros mundos.

                   Ese é un poeta: é escravo das ideas

                   esquiva todo honor, toda homenaxe;

       e luita por romper súas cadeas,

       coma un falcón intrépido e salvaxe.

       Non toqués as súas alas ben cumpridas,

       cal de baixel gallardo e soberano

       as lonas potentísimas e ardidas

       con que intenta cruzar o Oceano.

5

Esquiva rapaceta,

coma do toxo a flor,

tan pura como as frescas

augas de Rioboo

(río de Bergantiños,

xentil e soador,

cando da Baiabosa

sae con rouco son,

entre míúdos seixos

de branca e leda cor,

buscando o branco seo

do seu maior o Anllóns);

¿de onde tirache, nena,

tan dura condición?

Non negues, non, meniña

 o que, pra darse, dou;

cata ben que ofendido

non te castigue Amor:

o trigo é para a fouce aguzada,

o érbedo verde ten súa sazón.

Chégase o doce figo

polo seu tempo bo,

baixo a materna folla

de plácido verdor,

e daquel que ten fame

en fuxir non pensou,

e ben furtarse deixa

do natural ladrón;

a mazán na súa arbre

soña cun furtador:

non fuxas, rapaceta,

tenros abrazos, non;

non negues de natura

o que, pra darse, dou;

non evites esquiva

as doces leis do amor;

o trigo é para a fouce aguzada,

o érbedo verde ten súa sazón.

Non foxe a vaga poldra

que da ponte Arantón

pace na esquiva gandra

o novo toxo mol,

cando de lonxe sente

a penetrante voz

(que lle chega astra os ósos)

do seu doce amador;

e espera a quen a busca,

pero non foxe, non;

nin nega o que natura,

pra non negarse, dou,

mais ao xugo se rende

do caro vencedor:

negar é crueza,

ceder é razón:

o trigo é para a fouce aguzada,

o érbedo verde ten súa sazón.

Valentín Lamas Carvajal

XAN BRENCELLAO (de Gallegada)

Alá polo ano de graza de mil oitocentos trinta, cando a cidade de Ourense non tiña serenos con sono nin farois morriñentos, cando as señoritas non andaban enfariñadas no Posío e se paseaban polo Porto Carreiro, Mariñamansa e outras corredoiras; cando despois do toque de Ánimas se recollían as xentes xuizosas, figuraba entre os veciños das Burgas un zapateiro xa entrado en anos, que se comía mal, bebía ben, levando así as miserias a tragos. Chamábase Xan Brencellao. O seu nome era coñecido en Ourense coma a ruda. Tiña sona de bo bebedor, e a taberna onde el acostumase a ir a miúdo, xa se sabía, non tiña o dono mans para medir o viño.

       Xan Brencellao era un home traballador; pasaba o día no patio dunha casa da praza do Correxidor, botando tombas e medias solas; mais desque anoitecía e despois de recoller o seu telderete, ninguén lla empataba, ía a pé feito camiño da taberna da Pía da Casca para mollar a subela, e alí pasaba o tempo baleirando xerras ata media noite, hora en que aquí caio, aquí me ergo, mais sen esquecerse da súa muller, ía para a súa casa. Ao chegar petaba á porta, abríanlle, rubía as escaleiras a gatas falando nese latín de como sonatus chimpatus, e nunca se deitaba ata que a súa muller lle contestase cun latinorio.

       O señor abade da parroquia moitas veces lle botou na cara o vicio do noso zapateiro, mais el, que morrería primeiro que deixar de mollar a subela, desculpábase dicindo:

       –Vostede que lle quer, señor abade, o viño élle pra min a única mantenza, traballo e non son vago, porque os vagos non dan viño, por máis que axudan a facelo: o día que deixe de beber, morro, porque teño aprendido que pra beber viñen ao mundo; o meu apelido Brencellao estamo dicindo: non lle ten volta, eu fun concibido ou nacín ao pé dunha cepa.

       Unha noite que o noso zapateiro empinara a xerra máis que de costume, por moito que aduanou non puido chegar á súa casa, e quedou durmido debaixo dos soportais da praza do Correxidor. Un códeo que volvía de ver á súa rapaza, tropezou nel e por pouco non esnaquiza os fociños. Os códeos de entón non eran coma os de agora: xurou facerlle unha chuscada que deixase lembradía, e tal como fixo o xuramento, cumpriuno.

Enteirou a catro compañeiros do que pasara, díxolles o que pensaba facer, e xa porque lles parecese ben, ou por servilo, o conto foi que se puxeron os cinco todas as noites a velar ao zapateiro Brencellao.

       Non pasou moito tempo sen que o paxaro caese na gaiola. Unha noite que  quedou durmindo ao sereno, collérono os códeos pola súa conta, vestírono en traxe de frade, puxéronlle a cabeza a xeito de franciscano, e cargando con el ao lombo pola rúa de Crebacús enriba, foron deixar o covacha bébedo na porta do convento de San Francisco.

       Pola mañá cedo, cando o máis madrugador dos leigos saía para facer as súas angueiras, tropezou co corpo do finxido frade, e coidando que estaba morto, foi poñer o caso en coñecemento do Gardián. Este non se fixo de rogar, e o que nunca fixera na súa vida, pois pesábanlle moito as carnes, baixou en dous brincos as escaleiras e foise onda o frade que tiñan por desmaiado ou morto. Tomoulle o pulso, e latexaba, e pensou que se trataba dalgún accidente; mais polo alento, que recendía a viño como se estivese cheirando unha cuba, deu no quid e viu claro que o frade estaba bébedo. Comeu a partida que o outro bebera, e deu ordes para que o deitasen nunha cama da enfermería.

      Neste medio tempo espertou o Brencellao, e o Gardián, que se encontraba á beira do leito como unha estatua, cravou nel os ollos. O zapateiro escomezou a miralo fito a fito, mirou despois canto tiña ao seu redor, tentou a roupa, levou as mans á testa coma se nela tivese unha lousa de chumbo, e quedou atontecido, non atinando a darse conta do que lle pasaba.

       O Gardián, atallando aquel anoxoso silencio, exclamou con voz grave coma a do xuíz cando pregunta a un reo:

       –Dóeme o corazón ao velo, irmán, nese estado: pola honra da clase á que pertence, debera ser máis parco na bebida, e pola mesma causa non poño o escándalo en coñecemento do Visitador xeral da Orde. Dígame a vosa paternidade, ¿a onde vai, de onde vén, a que convento pertence?

       O zapateiro, cada vez máis atontecido non lle respondeu.

       –¿Aínda non lle veu a fala? ‑repuxo o Gardián máis severo.

       Brencellao nin sequera pestanexaba.

       –Xa que cometeu o pecado, xa que non sentiu escrúpulos de conciencia denantes de aldraxar os hábitos que leva postos, non teña tampouco vengonza para confesalo. ¡En nome de Deus, en nome do noso Padre San Francisco demándolle a resposta! –engadiu o Gardián erguendo as mans ao ceo e falando con voz de trono.

Como se fose un monifate de xogo e lle turrasen por unha corda, o finxido frade sentou no leito, restregou os ollos, e remexendo a lingua con traballo, respondeu:

       –Irmao, alma en pena, trasno, esprito do outro mundo ou quen queira que sexas, eu non sei o que me pasa, nin por máis que fago e penso, podo lembrarme de quen fun e de quen son: perdoe e dispense; pola nai que o pariu faga o favor de mandar a calquera que vaia á praza do Correxidor, e que pregunte polo zapateiro Xan Brencellao; se non o atopa, se a muller lle di que non foi á casa desde antonte, aínda pode suceder que eu o sexa; mais se o zapateiro Brencellao está no portal da súa casa, dándolle ao tirapé, batendo a sola ou manexando a subela, ¡que me leve o demo..., que non me coma unha centella se sei quen son!

       O Gardián deu ordes para que levasen o recado. Volveu o mandadeiro coa resposta. O zapateiro de portal da praza do Correxidor non estaba no seu traballo nin fora durmir á casa...

       O frade finxido era Xan Brencellao.

                                                                                                                                                                    Antonio López Ferreiro

A tecedeira de Bonaval

Fragmento final do Capítulo XVIII (normativizado)

TORMENTAS

[O alguacil] acenoulle a un dos seus esbirros, que, como se fosen movidos polo mesmo impulso, fuxiran o mesmo ca el, para que fose avisar ao capelán de Santa María que na rúa de San Pedro, diante das primeiras casas, quedaba un home morrendo, e que eles ían tras dos asasinos.

            Despois da refrega, volveu a rúa de San Pedro quedar no mesmo silencio e soidade de antes. Só o que tivese a virtude de ver de noite, como os gatos, podería pispiar detrás das fiestras, algúns vultos de persoas e aínda observar como algunhas máis ousadas ían abrindo moi ao xeitiño as vidreiras, para enteirarse do que pasara e esperar en que remataría aquilo. Ao principio empezou a sentirse un pequeno cuchicheo, como o dunha persoa que fala ao oído con outra. Despois, o cuchicheo foise convertendo nun balbordo, como o dos abellóns ou dos reloxos. Logo, xa se percibía distintamente algunha voz e entendíase o que dicía. En fin, chegaron a abrirse de par en par as fiestras, algúns a botar a cabeza fóra para rexistrar de arriba a abaixo a rúa, e a falar cada un co seu veciño, inquirindo e discorrendo sobre o conto, e comentándoo e explicándoo á súa maneira.

            Mais, por iso, ninguén se atreveu a saír e chegarse ao que estaba espernecando na rúa, e ao cal, de cando en cando, alumeaba a lúa cos seus abrancazados reflexos. Aínda agora, en tales casos, coa xustiza ninguén quere bromas, e moito menos naqueles tempos en que se fiaba máis delgado e en que a palabra xustiza bastaba para deixar a calquera varado e tremendo.

            Só cinco minutos pasarían despois daquel zafarrancho, cando Rodrigo asomou co seu farol pola porta do Camiño. Ao pasar por diante da Cruz do Home Santo, sacou, como acostumaba, a súa gorra. ¡Que lonxe estaba el de pensar no que lle estivera para suceder poucos minutos antes, naquel sitio!

Grazas aos profesores Gutiérrez Izquierdo e Ana Iglesias